Het is GroenLinks in 23 jaar tijd niet gelukt om op landelijk niveau uit te groeien tot een duurzame machtsfactor. Terwijl dat wel altijd de ambitie is geweest. Moet dat geen gevolgen hebben?
Deze blogpost spookt al sinds donderdag door mijn hoofd. Ik wilde echter voorkomen dat ik in een impuls dingen zou opschrijven, waar ik later spijt van zou krijgen. Na drie dagen ben ik echter niet van mening veranderd.
Tijdens mijn studie, in de jaren tachtig van de vorige eeuw, werd veel gesproken over politiek. Veel mede-studenten en docenten waren van mening dat de kleine linkse partijen er goed aan zouden doen om te fuseren, zodat hun invloed op landelijk beleid groter zou worden. In Nijmegen werkten PPR, PSP en CPN al onder de noemer ‘Radicaal Links’ nauw samen. Zij vormden in de gemeenteraad één fractie, waar rekening mee gehouden moest worden. Op landelijk niveau moest dat ook mogelijk zijn.
Toen de oprichting van GroenLinks werd aangekondigd, ben ik daarom meteen lid geworden van de Vereniging Groen Links. De verwachting was dat GroenLinks bij de Tweede Kamerverkiezingen flink zou winnen, in vergelijking met de PPR en PSP die samen drie zetels hadden (CPN en EVP waren op dat moment niet in de Tweede Kamer vertegenwoordigd). Het behaalde aantal van zes zetels was dan ook een lichte teleurstelling.
In 1994 werd verder verloren. GroenLinks kwam uit op vijf zetels. De oorzaak werd met name gezocht in de niet uit te leggen constructie van het duo-lijsttrekkersschap, en de keuze voor de duo-lijsttrekkers (na een publicitair ongelukkig verlopen lijsttrekkersreferendum).
In 1995 werd ik lid van het dagelijks bestuur van GroenLinks, onder leiding van Ab Harrewijn. Ik maakte deel uit van een strategiegroepje dat onder meer de hink-stap-sprong beschreef. Bij de volgende verkiezingen zou GroenLinks een flinke stap moeten maken, en daarna een sprong die GroenLinks tot middelgrote partij zou maken (en tot potentiële regeringspartij). Die Grünen/Bündnis 90 in Duitsland waren het grote voorbeeld.
Die stap lukte inderdaad in 1998 onder leiding van Paul Rosenmöller. Maar toen werd Pim Fortuijn vlak voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2002 vermoord. Als één van de weinige politici had Rosenmöller Fortuijn van forse repliek gediend. Dat, en het feit dat Volkert van der G. een milieuactivist was, keerde zich tegen GroenLinks. Er werd een zetel verloren.
Bovendien trad een verharding van het politieke klimaat op waarbinnen GroenLinks niet goed gedijde. Femke Halsema verloor de verkiezingen van 2003 en 2006. In 2010 zette GroenLinks weer een stap vooruit, ten koste van regeringspartij Partij van de Arbeid. Tijdens de afgelopen verkiezingen was echter weer sprake van krimp, in plaats van de sprong. GroenLinks is beland op praktijsch hetzelfde niveau als ‘klein links’ in 1986.
In 23 jaar tijd heeft GroenLinks haar ambitie om uit te groeien tot een machtsfactor a la
Die Grünen/Bündnis 90 in Duitsland dan ook niet waar gemaakt. Hoe is dat te verklaren?
- GroenLinks focust zich terecht op het milieu. Voor de meeste kiezers is milieu echter geen doorslaggevende reden om op een partij te stemmen.
- Voor veel progressieve kiezers is GroenLinks de ideale tweede keus. Je mag in ons land echter maar op één partij stemmen.
- Het politieke klimaat is sinds 2000 erg verhard. Het tegengeluid van GroenLinks past daar moeilijk in.
- GroenLinks heeft veel van haar traditionele achterban verloren. Pacifistische kiezers zijn vertrokken doordat GroenLinks sinds Paul Rosenmöller veel minder anti-militaristisch is geworden. Onder Rosenmöller heeft de Tweede Kamerfractie voor de defensiebegroting gestemd, en heeft men ingestemd met militair ingrijpen in Kossovo. ‘Kunduz’ zal voor veel pacifistische kiezers de druppel zijn geweest. Daarnaast heeft GroenLinks traditioneel socialistische kiezers verloren doordat onder Femke Halsema een meer vrijzinnige koers gevolgd is (met verhoging van de pensioenleeftijd en versoepeling van het ontslagrecht als voorbeelden). Illustratief is dat SP en GroenLinks halverwege de jaren negentig geen electorale concurrenten waren. Sinds een jaar of twaalf is dat wel het geval.
Het is niet erg om van koers te veranderen. Sterker, een minder radicaal karakter is noodzakelijk om een middelgrote partij te worden. GroenLinks is er echter onvoldoende in geslaagd om het verlies van de oorspronkelijke achterban te compenseren met andere kiezers. Dat komt onder meer omdat D66 al een electorale positie van middelgrote machtspartij inneemt en de PvdA voor progressieve kiezers bij uitstek geldt als potentiële regeringspartij (en premier-leverancier). En vanwege verklaring 1. - GroenLinks heeft vaak last van strategisch stemgedrag. Kiezers stemmen echter heel vaak strategisch, ook al heeft dat geen zin.
- GroenLinks wint vooral als de PvdA en/of D66 als regeringspartij kiezers teleurstellen. GroenLinks weet deze kiezers echter niet structureel aan zich te binden.
- GroenLinks heeft in de loop der jaren diverse affaires achter de rug. Ik noem het knullige lijsttrekkersreferendum van 1995, de affaires Varma, Pormes, Duyvendak, Peters, en de lijsttrekkersverkiezing van 2012. Het lerend vermogen van GroenLinks is in bepaalde opzichten niet groot te noemen. Kiezers hebben dat door.
GroenLinks heeft er voor gekozen om geen getuigenispolitiek te willen bedrijven. Zij heeft haar koers -naar het voorbeeld van de Duitse zusterpartij- verlegd. Dat is ten koste gegaan van haar traditionele kiezers, zonder dat GroenLinks veel kiezers van D66 en PvdA structureel en in grote getalen aan zich weet te binden.
De sprong naar middelgrote partij en potentiële regeringspartner is in 23 jaar niet gelukt. Welke andere organisaties krijgen zo lang de kans om hun strategie waar te maken? Moet dat niet te denken geven? Wat voor bestaansrecht heeft GroenLinks nog? Die van bestuurderspartij in de ‘Green belt‘ en getuigenispolitiek bedrijvende oppositiepartij op landelijk niveau?
This content is published under the Attribution 3.0 Unported license.
Mooie analyse, met veel achtergrond die ik nog niet kende. Een antwoord op je vraag heb ik niet, ik kan alleen praten vanuit mijn eigen beleving. Een poging tot analyse. Zelf heb ik vanaf 1989 (toen ik voor het eerst mocht stemmen) nooit iets anders gestemd dan GroenLinks, met een uitzondering in de jaren 90 toen ik een keer D66 stemde in een Europese verkiezing.
GroenLinks heeft in mijn beleving altijd gehinkt op twee gedachten: groen en links. Veel van de linkse idealen die ik in de jaren ’90 nog veel binnen GroenLinks zag en hoorde zijn nu duidelijker te horen bij de SP. Ik vind het daarom niet raar dat binnen GL minder socialistisch geluid te horen is.
En ik denk ook dat het goed is. De belangrijkste aantrekkingskracht van GL is voor mij altijd geweest: een streven naar een goede samenleving op lange termijn door bewust om te gaan met onze hulpbronnen (menselijk en natuurlijk). Tegenwoordig het dat ‘duurzaam’. En het mooie is, dat dat woord ‘duurzaam’ door heel veel andere partijen binnen en buiten de politiek ook gebruikt wordt. Terwijl je begin jaren ’90 nog, als je vegetarisch at, voor ‘macrobioot’ werd uitgemaakt. ‘Onze’ thema’s worden nu ook gebracht door de PvdD, D66 en in mindere mate PvdA. En kijk wat een oud-establishment CDA-coryfee als Herman Wijffels nu aan een verhaal naar buiten brengt: vintage GroenLInks.
Ik vind dat allemaal winst. En tegelijk blijft in de politieke besluitvorming de aandacht voor duurzaamheid onder de maat. Vooral omdat D66 en PvdA, als puntje bij paaltje komt, terugschrikken voor werkelijk ingrijpende maatregelen. En de PvdD nog te veel one-issue partij is, om een coherente visie op economie en ecologie te hebben. De VVD werk helaas vooral hard om haar redelijk succesvolle verleden van milieu-bewindslieden uit de partijgeschiedenis te schrijven in een race op rechts met de PVV.
Bij D66, PvdA en PvdD zie ik de aanknopingspunten voor GL. De PvdD is een soort GL minus het kosmopolitische en het cultureel-progressieve. GL moet zich veel meer rekenschap geven van wat globalisering, Europa en de verminderde impact van traditionele waarden voor ‘gewone’ mensen betekent. Mensen willen best hun levenswijze aanpassen, door bijvoorbeeld geen plofkippen meer te eten. Maar ze willen niet horen dat ze dan ook iedere dag 15 km naar hun werk moeten fietsen. Dat is voor sommigen onder ons aantrekkelijk, maar niet voor de meerderheid. Dus als zij het idee hebben dat wij iedereen de auto uit willen hebben, dan stemmen ze wel PvdD, maar niet GL. En dat is jammer, omdat de twee partijen eigenlijk zo dicht bij elkaar liggen. Dus moeten we die kwestie anders benaderen: niet hameren op het ‘hoe’, maar op wat je wilt bereiken.
De andere kant is het economische verhaal. Keer op keer hebben doorrekeningen de afgelopen jaren laten zien dat de GL-voorstellen voor herziening van de arbeidsmarkt en innovatie-investeringen de meeste banen opleveren en de meeste winst in termen van duurzaam energiegebruik. Daarmee halen we D66 rechts in (economische innovatie), en PvdA links (werkgelegenheid), omdat dit voor iedereen goed nieuws betekent.
Helaas wordt het GL-verhaal ‘geframed’ als ‘milieuverbetering’. PvdA-ers zeggen dan: dat milieu is leuk en aardig, maar we denken eerst aan een eerlijke verdeling van werk en inkomen. D66 op zijn beurt: milieu is leuk en aardig, maar het moet wel realistisch blijven. We moeten er dus voor zorgen dat we het woord ‘milieu’ vermijden en de investeringen telkens koppelen aan winst voor sociaal zwakkeren en de realistische kanten van duurzame investeringen. Dat is allemaal niet moeilijk, dat doen we feitelijk al, maar we moeten nog meer voorkomen dat we het ‘milieu’ als doel op zich hebben. We moeten accepteren dat voor veel potentiële kiezers het woord ‘milieu’ gewoon geen warme gevoelens oproept.
Wat Jan van der Meer hier in Nijmegen doet met zijn duurzame investeringen in isolatie van huurwoningen en zonnepanelen vind ik erg goed: niet milieu als doel op zich, maar economie en innovatie stimuleren, minder draagkrachtigen een lagere energierekening bezorgen. Omdat dat de enige manier is waarop we op termijn onze economie overeind houden. Dat milieu redt zich wel, ook zonder ons, het gaat erom wat wij willen met de mensen die in dat milieu moeten leven.
Kortom: ik kom uit op een ‘brede duurzame volkspartij’, die minder dogmatisch is wat betreft de manier waarop we een betere wereld bereiken, maar veel sterker naar voren brengt wat de urgentie is om aan de uitgangspunten van een sterke samenleving op lange termijn te werken, economisch en sociaal. We moeten loslaten dat die uitgangspunten ook iets zeggen over ‘al dan niet Kunduz’. Evenzo ‘al dan niet basisbeurs’. Dat zijn hypes, one-issues waar we ons helaas in laten framen. It’s the economy, stupid. Maar dan wel een duurzame. Zo zie ik het althans.
Gedurfd en interessant, Wilfred.
Als PSP-stemmer werd ik destijds vanzelfsprekend GL-stemmer; ben ook nog twee termijnen voorzitter v GroenLinks Den Bosch geweest. Stond achter Rosenmöller en Halsema in moeilijke tijden. Waarom heb ik nu dan voor de tweede keer (vorige keer enorme spijt gekregen) niet op GroenLinks gestemd?
Als ik enkele van jouw punten eens naloop:
1: Ik dacht dat het milieu voor mij altijd doorslaggevend zou zijn. Nu heb ik voor onderwijs gekozen. GL heeft daarin de laatste tijd een nogal behoudend en slecht-geïnformeerd geluid laten horen.
3: Juist dat tegengeluid was altijd ook genuanceerd genoeg om mij te overtuigen. Ik heb het nu niet herkenbaar genoeg gevonden, met vreemde keuzes als Kunduz en Forenzentaks als dieptepunten.
4: Het is al druk genoeg in het midden: herkenbaarheid is voor mij belangrijker dan ‘regeerbaarheid’.
7: De laatste affaire was een nieuw dieptepunt. Had de partij Dibi niet gewoon aan de regels moeten herinneren en erop moeten wijzen dat de discussie eerst intern gevoerd wordt en niet alleen via Twitter? En dan stevig op durven treden? Slap optreden toonde een verdeelde leiding aan. Jolande Sap heeft inhoudelijk een goed verhaal maar een partij moet ook volwassen functioneren.
Daarnaast is de arrogante ‘uitleg’ van het oorspronkelijke Kunduz-besluit – ik ben ook naar zo’n voor de vorm belegde avond geweest – mij echt een klap in het gezicht geweest. Hier was geen sprake van dialoog maar van ‘we leggen het nog één keer uit’. Als de partij nu ook op de sociale media eens wat interactiever in plaats van alleen als zender op zou treden, kan er een begin gemaakt worden met het van onderaf terugwinnen van kiezers als ik, die tot hun eigen verbazing en ongenoegen nu een andere keus gemaakt hebben.
Wie heeft mijn stem gekregen? Paul van Meenen, D66: iemand die de nuance en de dialoog zoekt, en als ervaringsdeskundige verstand van onderwijs heeft. Ik hoop bij de volgende verkiezingen zo’n kandidaat bij GL te vinden.
Beste Wilfred,
Een mooie analyse over de moeilijke periode waar GroenLinks momenteel in zit. De redenen die je geeft kloppen helemaal, ik denk echter dat er nog iets veel belangrijkers speelt in de hedendaagse politiek. De PVDA was een paar weken geleden zo goed als afgeschreven en er gingen al geluiden op dat de SP definitief de plek van de PVDA had ingenomen. De PVDA zou voortaan een 2e viool gaan spelen op links en verder wegzakken. Maar de partij heeft een ongelooflijke comeback gemaakt die niet eerder is gezien in de politiek. Hoe kan dit? Ik denk dat dit 100% te maken heeft met de manier waarop Samsom zich heeft gepresenteerd in de debatten. Hij heeft de PVDA weer een helder en duidelijk gezicht gegeven. Bovendien heeft Samsom de capacitiet om in “Jip en Janneke”-taal een duidelijke en aansprekende boodschap te formuleren.
Nu weer terug naar GroenLinks. Er is volgens mij geen partij op dit moment met een meer relevante boodschap dan GroenLinks. Onze maatschappij heeft een duurzame visie (en dito beleid) nodig om nu en in de toekomst te blijven floreren. Het is simpel: de huidige energiebronnen raken op en de schimmige oliemarkt wordt steeds onvoorspelbaarder en helaas ook steeds relevanter….door het gebrek aan duurzaam groen beleid.
De reden dat GroenLinks zo’n visie niet weet te verzilveren, heeft in mijn optiek te maken door het gebrek aan charisma, en communicatie- en presentatiekwaliteiten van Jolande Sap. Tijd om te wisselen.
Mooie reactie Toon, helemaal eens met zendergedrag en angst om echt in interactie te komen. En wat Paul van Meenen betreft: zag zijn naam ook staan op de lijst, ik hoop dat D66 meedoet als bemiddelaar tussen PvdA en VVD en hij nog een rol kan gaan spelen…
@Paul: Daar ligt de opkomst van de PvdA niet alleen aan. 1/3 van de PvdA stemmers hebben strategisch gestemd. De overdreven vele peilingen en idols-achtige media aandacht ging erg ten koste van SP en GroenLinks.
Maar is GroenLinks nog wel Links? Ik vind zelf de bijnaam GroenRechts veel meer van toepassing, helemaal sinds hun geflirt met VVD en CDA in het Kunduz-akkoord. Dat was voor mij de reden om voorlopig geen GroenLinks te stemmen.
Daarbij is GroenLinks een partij die vanwege “millieu” voornamelijk automobilisten probeert te frustreren door deze nog meer te belasten. Komen met goede alternatieven komen ze bijna nauwelijks. Nu ben ik helemaal voor een duurzame groene samenleving, maar belastingverhogingen is voor mij nimmer en nooit daarvoor het antwoord. Het wordt tijd dat we echte alternatieven voor energie en mobiliteit komen in dit land. Een zeer moeilijke opgave, daar de gemiddelde Nederlander maar al te graag tegen (wind)molens vecht.
Dag Wilfred,
Graag doe ik een duit in het zakje. Mensen die een of andere stemwijzer hebben ingevuld zullen waarschijnlijk hebben gemerkt dat er een partij is met wie ze het net zo vaak eens waren als met GroenLinks. Bij mij was dat bv PvdD bij de ene en PvdA bij de andere stemwijzer. Als je ‘echt’ links bent stem je SP, als je realistisch bent stem je PvdA of D66,als je groen bent stem je net zo goed PvdD.
Persoonlijk was ik het niet zo eens met de standpunten over het ontslagrecht, Kunduz, en ook niet met zoiets als de koopzondagen. Als kwestie wil ik ook nog opvoeren het stemgedrag in de Eerst Kamer over het ritueel slachten. Zelf wordt ik ook niet goed van het gedram over windmolens en Europa. Ik wil geen windmolen van 175m naast een woonwijk en ik wil graag zoveel mogelijk laten beslissen op laag niveau: de wijk, de gemeente, de provincie, het rijk. En pas dan Europa. Ik dacht dat GL dat ook wil alleen dat hoor je dan weer nooit. Je hoort alleen het macht afstaan aan de EU.
GroenLinkse volksvertegenwoordigers, altijd het beste jongetje of meisje in de klas die het het beste weet. In mijn klas waren die nooit populair.
Verder is GL ook vooral een parlementaire partij. Dit in tegenstelling tot haar voorgangers. Daardoor is er bv. ook te weinig contact met burgers en pressiegroepen.
Tot slot, ook kandidatencommissies snap ik niet altijd. Een van de beste kamerleden de afgelopen periode was voor mij Ineke van Gent, zij is alleen hoog op de lijst gekomen door een actie, de commissie had haar op een onverkiesbare plaats gezet. Verder wat mij betreft altijd een lijsttrekkersverkiezing.
GL-ers zijn vaak erg lieve mensen, in een harder klimaat komt dat ook minder goed over. Minder nuance, meer duidelijkheid, dat lijkt me effectiever.
En nu? Waar zal de commissie van Es mee komen?
De rol van D66 zal wel vanuit de oppositie gevonden moeten worden, vrees ik, Hartger. Hoe om te gaan met de nieuwe media: tja, dat is een groei- en leerproces waar we allemaal in zitten. Ik ben blij dat je mijn analyse herkent.
We blijven de nuance zoeken. En ik heb nog stevig nagedacht over jouw ‘vintage GL’-duiding van Wijffels: misschien zijn enkele strijdpunten inderdaad gemeengoed geworden ..
Mensen die echt menen (zoals hierboven) dat D66 een alternatief is voor GroenLinks, moeten misschien iets beter opletten en eens goed kijken naar het stemgedrag van die zogenaamd groene partij: voor 130, voor kolencentrales, tegen windenergie etc. …
Groen en Links gaan juist heel goed samen. Liberalisme en groen een stuk minder; de marktwerking, die daar heilig is gesteld, zorgt er altijd weer voor dat het doel van die samenleving ‘economische groei’ voorrang krijgt boven alles.
De o-zo democratische D66 heeft niet eens het fatsoen de zetel die nu bij hen is gekomen door het statenlid in Flevoland, terug te geven. Terwijl zij en iedereen weet dat in de statuten van GroenLinks staat dat je je zetel bij vertrek terug hoort te geven. Maw: ze omarmen een deif, en vinden het geen principieel bezwaar. Dat zegt wat over de waarden van D66….
Juist op educatie/scholing zijn de huidige plannen van GroenLinks heel goed, Ruim beter en meer geld beschikbaar dan bij D66, de PvdD etc., die D66 die zich notabene profileert als de partij van het onderwijs. Laat me niet lachen. Hebben een aantal van de commentatoren de programma’s van D66 en de PvdD wel goed (of uberhaupt) gelezen? Ik denk het niet…
Het klopt dat in de vele jaren GroenLinks nog niet bereikt heeft wat het had willen bereiken. Ipv te denken dat je dan maar moet stoppen, wat een slappe hap insteek, zou je moeten kijken naar: wat doen wij verkeerd, waardoor we die invloed nog niet hebben? (Zaken als de juiste messaging etc.)
Het ‘auto’tje pesten’ gehalte is naar mijn smaak niet het beste punt van GroenLinks: voor mensen die buiten de grote stad wonen (waar de meeste bestuurders van groenLinks wel wonen…) is het beleid tav auto’s simpelweg niet altijd realistisch, daar is (helaas) geen twijfel over. (zie hier het belang van een meer gelijke verdeling van vertegenwoordigers uit alle provincie’s en in/buiten de stad)
Met het vertrek van Femke is de knuffel periode met D66 gelukkig voorbij, en is de koers weer naar links aan het verschuiven; zaken als het splitsen van banken, banken taks op flitshandel, marktwerking inbinden etc. Er staan veel goede punten in het huidige programma. En dat is mooi. Nu nog goede messaging en het goed over de buhne brengen en dan komt GroenLinks er wel.
@Hartger Wassink: ik heb ook geen antwoord op de vraag. Ik deel je mening dat de boodschap van GroenLinks (met name het ‘groene’ deel ervan) breder wordt gedeeld. De invulling ervan verschilt nogal, zoals je zelf ook aangeeft. Wat betreft stellingname neemt GroenLinks voor mij nog steeds een unieke positie in. Als ik nadenk over een alternatief, vind ik er geen (om verschillende redenen). Maar is dat voldoende? Ik wil namelijk niet alleen een geluid laten horen, maar ook invloed uitoefenen. Op lokaal niveau gebeurt dat (zoals in Nijmegen). Maar op landelijk niveau is die ambitie niet waargemaakt. Jij pleit voor een ‘brede duurzame volkspartij’. Een nieuwe partij, dus?
@Toon van der Ven: Dank voor je argumentatie. Jij illustreert volgens mij dat er nog een achtste reden is dat GroenLinks heeft verloren. Jij hebt vanwege inhoud en opstelling niet op GroenLinks gestemd (mijn interpretatie). Jij stelt dat herkenbaarheid voor jou belangrijker is dan regeerbaarheid. Ik vind herkenbaarheid belangrijk, maar vindt jet onvoldoende als het daar bij blijft. Ik zou zelf ook nooit op een persoon stemmen. Diens invloed zal klein zijn, vrees ik.
@Paul Raaijmakers: jij stelt dat Groen`Links een andere partijleider nodig heeft. Dat weet ik niet. Ik vind dat Jolande de kans moet krijgen om in die rol te groeien.
@Jeroen Gerth: ik vind het wat flauw om GroenLinks voor rechtse partij uit te maken. Men heeft in het Lente-akkoord een aantal duidelijke punten binnengehaald (natuur en milieu, onderwijs, ontwikkelingssamenwerking). De argumentatie rond ontslagrecht is een duidelijk linkse, al ben ik niet gelukkig met de keuze en invulling. Maar jij laat ook zien dat kiezers GroenLinks links hebben laten liggen vanwege inhoudelijke redenen. Dat is zeker zo, al is dat zeker ook altijd zo geweest.
@Klaas-Jan Hajema: jij geeft ook aan dat er inhoudelijke redenen zijn waarom mensen niet op GroenLinks hebben gestemd, en dat partijen op punten dicht tegen elkaar aan zitten. Dat zou wellicht ook aan de stemwijzers kunnen liggen. Ze hebben te weinig onderscheidend vermogen. Tevens geef jij aan dat nogal wat is aan te merken op de stijl en de selectie van kandidaten. Er is inderdaad niet altijd sprake van een dialoog.
@Aernoudt Bottemanne: jij neemt het juist op voor GroenLinks, terwijl je aangeeft op welke vlakken de concurrentie tekort schiet. Jij vindt het ‘geknuffel’ met het liberalisme storend, en pleit vooral voor een andere -betere- presentatie. De presentatie kan zeker beter, al denk ik -zoals uitgebreid beschreven is- dat het probleem veel dieper zit.
Ben heel benieuwd of er nog een update komt, of dat je dit hoofdstuk nu hebt afgesloten…
Het hoofdstuk is niet afgesloten, maar ik was niet van plan om er nog een blogpost aan te wijden.