Sterke punten en verbeterpunten van Wijze Lessen

Onlangs verscheen het boek ‘Wijze Lessen. Twaalf bouwstenen voor effectieve didactiek’ van Tim Surma en andere onderwijsonderzoekers. Er zijn inmiddels diverse besprekingen van dit boek verschenen. Wat heb ik nog toe te voegen?

De afgelopen week ontving ik van co-auteur Dominique Sluijsmans een exemplaar van deze publicatie (waarvoor dank). Je kunt een digitale versie van de uitgave overigens gratis downloaden via een zeer goede, begeleidende, website. Ik raad belangstellenden echter aan ook een papieren versie aan te schaffen. Een boek lezen op papier is immers effectiever dan een boek lezen vanaf een beeldscherm.

De zes auteurs starten de publicatie met een verantwoording van de door hen gehanteerde wetenschappelijke basis. Dat is cognitief psychologisch onderzoek (gebaseerd op experimenten met controlegroepen en experimentele groepen) en lerareneffectstudies. Zij refereren met name aan het werk van Barak Rosenshine.

Daar waar rond het jaar 2000 volgens mij sociaal-constructivistische theorieën onderwijskundige vakpublicaties domineerden, zijn dat op dit moment m.i. -weer- ‘cognitivistische’ opvattingen over onderwijs. Het feit dat ‘Wijzen Lessen’ op dit moment zoveel belangstelling krijgt, en schijnbaar zoveel wordt afgenomen, illustreert dat.

Het is in elk geval goed om te onderstrepen dat ‘onderwijs’ (en ook onderwijskunde) een multi-disciplinair karakter heeft. De auteurs wijzen hier eigenlijk zelf ook op. Op pagina 28 schrijven Tim Surma cs dat zij bijvoorbeeld geen aandacht schenken aan klasmanagement of motivatietheorieën. Jan Lepeltak wijst bijvoorbeeld ook terecht op het belang van vakdidactiek en pedagogiek voor lesgeven.

Daar komt bij dat cognitief psychologisch onderzoek vaak ook beperkingen heeft (kleinschalig, in ‘laboratorium-achtige settings’ en lastig repliceerbaar). Het is eveneens opvallend dat de auteurs op basis van “duizenden” cognitief psychologische studies (p. 8) na hun verantwoording slechts vijf wetenschappelijke inzichten en twaalf bouwstenen voor een effectieve didactiek beschrijven.

Inzichten

• Het werkgeheugen heeft een beperkte capaciteit.
• De expert denkt anders dan de beginner.
• Generieke vaardigheden aanleren: het doel is niet altijd het middel.
• Leren is niet helemaal hetzelfde als presteren.
• Wat de meest effectieve leraren doen is … gewoon goed les geven.

Bouwstenen voor effectieve didactiek

1. Activeer relevante voorkennis
2. Geef duidelijke, gestructureerde en uitdagende instructie
3. Gebruik voorbeelden
4. Combineer woord en beeld
5. Laat leerstof actief verwerken
6. Zoek manieren om te achterhalen of de hele klas het begrepen heeft
7. Ondersteun bij moeilijke opdrachten
8. Spreid oefening met leerstof in de tijd
9. Zorg voor afwisseling in oefentypes
10. Gebruik toetsing als leer- en oefenstrategie
11. Geef feedback die leerlingen aan het denken zet
12. Leer je leerlingen effectief leren

Zij beschrijven deze inzichten en bouwstenen op een zeer leesbare manier. De fraaie vormgeving draagt overigens ook bij aan de toegankelijkheid van dit boek.

De twaalf bouwstenen worden vervolgens volgens een uniform stramien beschreven. Ook dit draagt bij aan de leesbaarheid:

• Samenvatting
• Met de bouwsteen aan de slag (voorbeelden over hoe je ze kunt toepassen).
• Wat onderzoek ons vertelt (theoretische onderbouwing waarom een bouwsteen werkt).
• Recht uit de klas (praktijkvoorbeelden van anderen).
• Even reflecteren (vragen die tot nadenken leiden)
• Nieuwsgierig naar meer? (QR Codes verwijzen naar aanvullende bronnen).
• Wetenschappelijke bronnen.

De auteurs vatten op een mooie manier belangrijke didactische principes, waarvan wel vast staat dat ze bijdragen aan effectief onderwijs, samen en illustreren ook waarom dat het geval is. In de praktijk worden deze principes overigens niet altijd toegepast (wie zonder zonde is….). Mede daarom is het goed dat een boek als ‘Wijze Lessen’ is verschenen.

Wat mis ik?

Ik ben zelf nogal gecharmeerd van David Merrill’s ‘first principles of instruction’ (pdf). Deze principes kennen behoorlijke overlap met het werk van Rosenshine, waarop Tim Surma en collega’s zich baseren. Ik mis echter in ‘Wijze Lessen’ enkele belangrijke principes die Merrill wel toelicht.

Bijvoorbeeld het belang om (realistische) problemen als startpunt van je onderwijs te nemen. Dit is iets anders dan het gebruik van voorbeelden, waar Tim en de zijnen wel over schrijven. Ik mis ook het belang van activiteiten die er op gericht zijn het geleerde te integreren in hun dagelijkse praktijk. Lerenden laten creëren en laten reflecteren zijn hierbij belangrijke elementen. In ‘Wijzen Lessen’ passen de auteurs reflectie wel toe. Ze noemen dit echter niet als bouwsteen voor een effectieve didactiek.

Door deze principes ook in deze uitgave uit te werken, zou ‘Wijze Lessen’ ook aan betekenis voor het beroepsonderwijs hebben gewonnen. Ik wil hiermee overigens niet zeggen dat ‘Wijze lessen’ geen waarde heeft voor vmbo, mbo en hbo.

Het zal je niet verbazen dat ik de bijdrage met name ook heb doorgevlooid op het gebruik van leertechnologie. Bij de bouwsteen ‘Combineer woord en beeld’ gaat het uiteraard over Richard Mayers’ multimedia-principes en het gebruik van video. Ook staan de auteurs hier summier stil bij de mogelijkheden en risico’s van VR en AR.

Een enkele keer noemen auteurs digitale tools. Bij toetsen als leer- en oefenstrategie gaat het heel kort over online quizzes, en ook bij gespreid oefenen wordt dit aangestipt.

’Wijze lessen’ had wat mij betreft aan kracht gewonnen als de auteurs hier meer aandacht voor hadden gehad, zonder er meteen een boek over digitalisering en didactiek van te maken. Waarom werk je in hoofdstuk 6 wel uit hoe je ‘wisbordjes’ kunt gebruiken om te checken of lerenden instructies hebben begrepen, maar besteed je geen aandacht aan student response systemen?

Als je een boek over technologie ondersteund leren schrijft, ontkom je er terecht niet aan om aandacht te besteden aan ‘leren’ en didactiek. Maar als je schrijft over een belangrijke didactische principe uitwerkt, dan kun je nog steeds gerust de potentie van ‘digitalisering’ vergeten.

In welke andere sector is dat mogelijk?

Een aantal bouwstenen kun je volgens mij bovendien ook veel efficiënter vormgeven, dankzij digitalisering. Als ik de auteurs was geweest, had ik dat ook sterker benadrukt.

Ondanks deze kanttekeningen vind ik ‘Wijze Lessen. Twaalf bouwstenen voor effectieve didactiek’ absoluut een aanrader. Dat heeft te maken met inhoud, leesbaarheid, opzet en vormgeving. Veel van wat je leest is waarschijnlijk een herhaling of opfrissing van wat je al weet. Maar dat is nu juist een belangrijk didactisch principe.

This content is published under the Attribution 3.0 Unported license.