Chaos theorie en complexiteitsdenken kunnen het onderwijssysteem helpen begrijpen

Onderwijsinnovaties (met of zonder ICT) zijn complex van aard. Je kunt hier hooguit invloed op uit oefenen, maar ze niet controleren of managen. Deze conclusie kun je afleiden uit de chaos theorie.

Stephen Downes wijst op een recent publiek beschikbaar gekomen paper uit 2004 (pdf), dat gaat over de relevantie van chaos theorie en complexiteitsdenken voor het onderwijs.  Deze concepten kwamen in de jaren negentig van de vorige eeuw op om grip te krijgen op complexe systemen. Ogenschijnlijk chaotisch gedrag binnen systemen blijkt namelijk toch bepaalde patronen te vertonen, zo stelt auteur Charles M. Reigeluth.

Reigeluth licht eerst toe uit welke kenmerken de chaos theorie en het complexiteitsdenken bestaat.

1. 

   Een complex systeem ontwikkelt zich in reactie op veranderingen in de omgeving. Hij illustreert dat aan de hand van dominante onderwijsparadigma’s in het agrarische tijdperk, het industriële tijdperk en de informatiesamenleving. Als ontwikkelingen in de samenleving en het onderwijs niet congruent zijn, dan is sprake van een ongezonde situatie.

2. Systemen bevinden zich in een stadium van onevenwichtigheid. Dit kenmerk is noodzakelijk voor ontwikkeling in relatie tot de omgeving. Organisaties krijgen positieve feedback ten aanzien van de kansen voor een systeem om te veranderen.
3. Een derde kenmerk is dat een systeem te maken heeft met veranderingen die leiden tot het stadium van onevenwichtigheid. Een voorbeeld zijn snelle veranderingen op de werkvloer die het noodzakelijk maken om een leven lang te leren.
4. Transformatie: onevenwichtigheid leidt tot de urgentie om op een hoger niveau van complexiteit te veranderen.
5. Kernideeën of kernwaarden die de ontwikkeling van systemen beïnvloeden, en die terugkerende, structurele, patronen vormen die van invloed zijn op het gedrag binnen complexe systemen (zoals de behoefte aan uniformiteit en standaardisatie, eigenaarschap over het leren of de behoefte aan differentiatie). Als deze kernideeën een bepaalde spreiding onder belanghebbenden hebben, dan hoef je weinig meer organiseren om veranderingen te bewerkstelligen.
6. Zelforganisatie doet z’n werk als kernideeën ‘massa’ hebben gekregen. Bij zelforganisatie zijn mensen bijvoorbeeld zelf instaat om eigen beslissingen te nemen over veranderingen.
7. Complexe systeem dynamica. Bij complexe systemen is sprake van een web van causale relaties die het gedrag van een systeem op tal van niveaus beïnvloeden. De auteur geeft een aantal aansprekende voorbeelden. Bijvoorbeeld dat het systeem terug duwt, naarmate jij harder duwt, of dat het medicijn erger is dan de ziekte.

Vervolgens verkent Reigeluth hoe de chaos theorie het huidige onderwijssysteem kan helpen begrijpen, en hoe we grip kunnen krijgen op het veranderproces als complex systeem. Zo leert deze theorie dat we niet de illusie moeten hebben dat we het veranderproces kunnen controleren. We kunnen wel proberen het veranderproces te beïnvloeden, bijvoorbeeld via de kernideeën. Reigeluth schrijft:

However, to have a powerful influence on the features that emerge in the system undergoing transformation, the core ideas and beliefs must become integral parts of the mindsets or mental models held by a critical mass of participants in the transformation process, and, therefore, they must collectively comprise the culture of the transformation process as a system. This means that the major focus of a systemic transformation process in a school district must be on helping all stakeholders to evolve their mindsets about education and to develop a set of shared core ideas and beliefs about the ideal kind of educational system they would like to have

Een ander middel zijn zogenaamde aangrijpingspunten voor veranderingen (‘leverage points‘), zoals de introductie van nieuwe manieren van beoordelen.

Volgens Stephen Downes is dit paper nog steeds actueel. En dat geloof ik ook. Het maakt inderdaad duidelijk dat het heel complex is om onderwijssystemen in beweging te krijgen, al kan tegelijkertijd een kleine aangrijpingspunt of de acceptatie van een kernidee een complex onderwijssysteem ook in beweging krijgen. Je moet echter niet de illusie hebben dit te kunnen controleren. Verandermanagement bestaat dus in feite niet.