Leve het reflecteren (maar niet als doel op zich)

De laatste tijd ligt reflecteren onder vuur. Dagblad Trouw pleitte er onlangs zelfs voor om op de Pabo te stoppen met “dat oeverloze gepraat” en gewoon te leren lesgeven. Ik vind dat niet terecht. Tegelijkertijd moeten we niet uit het oog verliezen dat reflectie een vaardigheid en middel is, maar geen doel op zich.

Tijdens mijn universitaire studie, lang geleden, heb ik onder meer het boek ‘Pedagogie van de onderdrukten’ van Paulo Freire gelezen. In deze uitgave uit 1972 pleit deze Braziliaanse pedagoog onder meer voor actie en reflectie als het gaat om leren:

Action without Reflection = activism (acting without thinking). Reflection without Action = verbalism = “blah”

Ook andere denkers en onderzoekers op het gebied van leren, benadrukken het belang van reflectie voor leren. Infed.org wijst bijvoorbeeld op Dewey, Schön en Boud cs die de betekenis van reflectie voor leren en opleiden benadrukken. In How we learn stelt de Deense hoogleraar Knud Illeris onder andere dat reflectie essentieel is voor ‘accommoderend leren’. Tenslotte heeft David Merrill een uitvoerige studie verricht naar belangrijke didactische principes. In First Principles of Instruction is reflectie -naast afkijken en creëren- een belangrijk element van Merrill’s vijfde principe:

Learning is promoted when learners are encouraged to integrate (transfer) the new knowledge or skill into their everyday life.

Recent heb ik nog geblogd over het pleidooi van Harold Jarche voor meer reflectie ten behoeve van “sense making”.

Mede op basis van de inzichten op het gebied van reflectie zijn modellen voor reflectie ontwikkeld, waarvan de reflectiecyclus van Fred Korthagen vermoedelijk de bekendste is.

Hoe kan het dan, dat reflectie zo onder vuur ligt? Volgens mij heeft dat een aantal redenen. Ik ga er daarbij vanuit dat de anekdotes over reflectie binnen pabo’s, en wellicht ook andere (leraren)opleidingen, minstens een kern van waarheid bevatten.

• Reflecteren wordt vormgegeven als een schrijfproces. Dat stelt hoge eisen aan de lerende. Veel lerenden houden ook niet van schrijven. Onderzoek maakt niet duidelijk wat daar de reden van is. Het is daarom ook de vraag of je niet ook op een andere manier kunt reflecteren. Ik denk zelf van wel. Praktisch iedereen heeft dankzij een smartphone permanent een videocamera bij zich. Waarom zou je niet aan de hand van reflectievragen hardop kunnen denken, analyseren en kennis integreren? Neem dat op en leg dat voor aan mede-lerenden en docenten voor (peer) review. Pitch 2 Peer is daar m.i. een mooi voorbeeld van.
  Waarschijnlijk kost het bekijken van een video een reviewer wel meer tijd dan het doornemen van een tekst. Je kunt bij een tekst sneller de structuur bekijken en scannen. Een videoreflectie moet je eerst bekeken hebben, voordat je de opbouw kent. Het in een besloten omgeving opslaan en delen van video’s vergt ook meer organisatie, dan het opslaan en delen van teksten.
• Reflectie wordt vaak eenzijdig gericht op persoonlijk functioneren, op het handelen, waarbij gedachtes en gevoelens een belangrijke rol spelen. Reflectie is echter ook essentieel als het gaat om nadenken over thema’s of concepten (complexe leerinhouden). Reflectie kan dan bijdragen aan het analyseren van patronen van leerinhouden. Daar spelen gedachtes en gevoelens geen rol bij. Maar wel veranderende opvattingen en inzichten. Het is de vraag of daar voldoende aandacht voor is.
• Als lerenden voer je niet altijd activiteiten uit die stof bieden om te reflecteren op handelen. Verder lenen lang niet alle leerinhouden zich voor reflectie. Denk aan het onderscheid tussen single loop en double loop learning van Argyris en Schön. Bij single loop learning vindt geen reflectie plaats. Dat is ook niet nodig. De voorbeelden van het knutselen in het genoemde Trouw-artikel spreken wat dat betreft boekdelen (als ze niet verzonnen zijn). Als je de aandacht voor gedachtes en gevoelens zeer ver doorvoert binnen je onderwijs, leidt dit m.i. tot ‘therapeutisering’ van leren, onderwijs en opleiden (‘wat denk je er zelf van?). Reflecteren wordt dan meer een doel op zich, in plaats van een belangrijke vaardigheid en middel.

Ik pleit dan ook voor meer reflectie op inhoud. Belangrijk is daarbij wel dat we lerenden leren hoe zij op inhoud kunnen reflecteren. Ook zouden we lerenden niet alleen schriftelijk moeten laten reflecteren.

 

This content is published under the Attribution 3.0 Unported license.